Ale wróćmy do dalekiej przeszłości. W 1385 roku wieś Brzezinka wzmiankowana jest w zachowanych źródłach pisanych, po raz pierwszy w związku z darowizną łąki, którą niejaki Tschak - syn Stanisława - zapisuje klasztorowi Dominikanów w Oświęcimiu (łąkę nad rzeką Strumień w Brzezince). Następnie w roku 1440 wieś wymieniona jest jako własność Jana Brzezińskiego ze śląskiego rodu Bojszów. Trzeba pamiętać, że w tych czasach rycerze (późniejsza szlachta) przyjmują nazwiska od posiadanych wsi, a nie odwrotnie. Wcześniej określano tylko imię i miejsce pochodzenia. W tym wypadku byłoby: Jan z Brzezinki.

W 1457 roku w dokumencie sprzedaży Księstwa Oświęcimskiego i Zatorskiego królowi polskiemu Kazimierzowi Jagiellończykowi wymienia się obok zamku i miasta Oświęcimia okoliczne wsie: Brzezinka, Babice, Łęki, Monowice, Dwory, Włosienica, Broszkowice, Grodziec (poprzednia nazwa Grojca), Rajsko, Franciszkowice (wcześniejsza nazwa Pław), Harmęże i Szparowice. Oczywiście nazwy podajemy w dzisiejszym brzmieniu. Co się tyczy Szparowic to według J. Stanka ("Z dziejów ziemi Oświęcimskiej", str. 282) wieś ta była, podobnie jak Włosienica, własnością parafii oświęcimskiej i znajdowała się między Grojcem, Osiekiem a Skidziniem. Znikła bez śladu pod koniec XVIII wieku.

W 1470 roku ustanowiono jedną parafię w Oświęcimiu z inicjatywy Jana i Stanisława Rusockich z Brzezia, której proboszczem został Jan Gołomb. Uposażenie parafii stanowiły dwie wsie: Włosienica i Szparowice oraz tradycyjne pobieranie dziesięciny m.in. z Brzezinki.

W latach 1440 -1483 współwłaścicielem wsi był Jan Brzeziński - późniejszy kasztelan oświęcimski. Drugim właścicielem był wzmiankowany w 1456 r. Niczep z Brzezinki.

W 1494 roku król Jan Olbracht nabył szlachecką wieś Brzezinkę i włączył ją do uposażenia starostwa oświęcimskiego.

W 1498 roku Zygmunt Brzeziński syn Jana sprzedaje za 700 florenów (złota moneta bita we Florencji) wieś Brzezinkę oraz inne dobra w Oświęcimiu Klemensowi Brandysowi z Radoczy.

W 1508 r. w inwentarzu powinności Księstwa Oświęcimskiego w związku z objęciem urzędu starosty przez Andrzeja Kościeleckiego Brzezinka wymieniona jest wśród wsi należących do starostwa.

W 1525 r. wzmiankowane są folwarki należące do oświęcimskiego starostwa w Brzezince i w Babicach. Podobnie wioski te wymieniane są pod datą 1581.

W latach 1659 -1667 folwark w Brzezince i Babicach liczył 7,5 łana. (Łan stanowił 30-40 mórg pola, folwarkiem zaś określano pole dworskie, na którym chłopi odrabiali pańszczyznę, w tym własnym sprzężajem. Słowo to pochodzi od Vorwerk).

Według spisu z końca XVIII wieku majątek w Brzezince posiadał baron Karol Wacław Larisch, który jak wiele innych w tym starostwie nabył je od cesarstwa austriackiego po I rozbiorze, podobnie jak swój tytuł barona. Później, w I połowie XIX wieku Brzezinka należy do książąt Potockich z Zatora.

Po uwłaszczeniu w 1849 roku, w II połowie XIX wieku dobra w Brzezince nabywa rodzina Zwillingów, również posiadających austriacki tytuł baronów.

Zniesienie pańszczyzny nie tylko w Brzezince, ale i w całej Zachodniej Galicji zwalnia tysiące wolnych rąk do pracy i wpływa stopniowo na rozwój zaniedbanego tu przemysłu. Na początku II polowy XIX wieku powstał projekt budowy węzła kolejowego właśnie na terenie gminy jednostkowej Brzezinka, w ramach Północnej Kolei Cesarza Ferdynanda (Ferdinand Nordbahn) mającej połączyć Kraków z Wiedniem przez Bielsko i Cieszyn. W latach 1856 -1884 powstają kolejne połączenia stacji kolejowej Brzezinka, którą nazwano Oświęcim, z Dziedzicami, Mysłowicami, Trzebinią oraz z Krakowem przez Skawinę.

W pobliżu stacji Brzezinka powstają liczne zakłady przemysłowe, m.in. Warsztaty Naprawcze Taboru Kolejowego, Cynkownia (1882 r.), Fabryka Przetworów Chemicznych "UNION", Fabryka Śrub, Nitów i Muterek (1897 r.) zamieniona później na Fabrykę Maszyn Rolniczych. W 1888 roku Emil Kuźnicki buduje na terenie Brzezinki papownię, która w 1921 roku przekształciła się w Spółkę Akcyjną z udziałem Banku Przemysłowego we Lwowie pod nazwą "Fabryka Tektury Dachowej, Produktów Chemicznych i Asfaltu". Papa dachowa pod nazwą "Emilit" i "Korialit" znana była w całej Polsce. Na początku 1900 roku istniała już w Brzezince zorganizowana szkoła powszechna, najpierw jedno-, a później dwuklasowa. W 1908 roku powstaje Ochotnicza Straż Pożarna.

Wieś rozrasta się mimo, że na jej tereny w związku z węzłem kolejowym przenosi się przemysłowy Oświęcim. W związku z tym w latach 1916-17 na Zasolu wybudowano osiedle "Baraki" (tzw. Oświęcim II) składające się z 22 budynków murowanych i ok. 90 drewnianych, które w 1919 roku przejęło w całości na koszary wojsko polskie. W tym czasie rozwinęła swą produkcję Odlewnia Żelaza i Metali, tzw. "Potęga-Oświęcim" przekształcona w 1927 roku w "Zjednoczone Fabryki Maszyn i Samochodów", w której montowano samochody osobowe ("Oświęcim-Praga"), ciężarowe, traktory oraz beczkowozy samochodowe.

Po wkroczeniu armii hitlerowskiej, pod koniec 1939 roku Brzezinka, jak Oświęcim i najbliższe okolice, została włączona do III Rzeszy.

W październiku 1941 roku na rozkaz Himmlera rozpoczęto tu budowę drugiego obozu koncentracyjnego (obok istniejącego już obozu macierzystego, tzw. Auschwitz I), dokonując wcześniej wysiedlenia jej mieszkańców. Opuszczone domy mieszkalne i zabudowania gospodarcze zostały w większości zburzone, a uzyskany materiał wykorzystany na rozbudowę obozu. Niektóre większe gospodarstwa zachowano włączając je do przyobozowych ferm rolniczo-hodowlanych, podobnie jak w sąsiednich miejscowościach.

W styczniu 1945 roku Brzezinka rozpoczyna po 5-letniej gehennie okupacji, nową, trudną ale jakże wspaniałą kontynuację historii. Powstają tu nowe domy mieszkalne, nowe sklepy, szkoła, remiza strażacka, obiekty sportowe, zakłady usługowe, wreszcie ukoronowanie wszystkiego - swój, na własnej ziemi kościół z plebanią. Brzezinka, choć ma jeszcze wiele wspólnych problemów do rozwiązania przez następne pokolenia, odrodziła się jak "Feniks z popiołów", bo tu są jej korzenie od zamierzchłych czasów. Zarówno kolejni sołtysi, jak i kierownicy i dyrektorzy szkoły, czy poszczególnych organizacji, jak np. OSP dbają o upowszechnienie bogatej historii, symboli i tradycji swojej wsi.

Bronisław Jania

Oświęcimska Gmina, nr 1 (10), styczeń-marzec 1998.